Мөхәммәтшин:Татарстан Республикасы Конституциясенең потенциалы бик югары, ул күп кенә сорауларга җавап бирә.

Фәрит Хәйрулла улы, 30 ел элек, 1990 елның көзендә, ТАССР Югары Советы Конституция комиссиясен төзи, аның составына сәясәтчеләр, депутатлар, юристлар керә.

Советтан соңгы чорда Татарстан Конституциясе ничек барлыкка килгән соң?

-1990 елның 12 июнендә үк РСФСР Югары Советы депутатларының беренче съездында Россия суверенитеты турында Декларация кабул ителде. Децентрализация процессы күп кенә союздаш республикаларда узды. Татарстан 1990 елның августыннан үз Конституциясен әзерләү эшен башлады. Моның нигезе Татарстанның дәүләт суверенитеты турында декларация булды.

ТР Конституциясен кабул итү алдыннан ТАССР Югары Советында 250 депутаттан торган җитди әзерлек эше булды. Татарстан җәмгыятендә бәхәсләр дәрәҗәсе бик югары иде. ТАССР Югары Советында Конституцион комиссия төзелде, аны рәисе Минтимер Шәймиев җитәкли. Аның составына халык депутатлары, политологлар һәм юристлар: Геннадий Баранов, Иван Грачёв, Борис Железнов, Мирфатыйх Закиев, Дамир Зарипов, Василий Лихачев, Александр Лозовой, Альберт Салабаев, Фильзә Хәмидуллин, Ренат Харисов, Шакир Ягудин, Фәндәс Сафиуллин һәм башкалар - барлыгы 39 кеше керә. Төп закон - хокук белгечләренең күп санлы хезмәт җимеше, документ авторлары күрсәткән югары дәрәҗәдәге фәнни әзерлек үрнәге.

ТР Конституциясе уңаеннан бик җитди бәхәсләр барды. Кайчак комиссия үзе бердәм фикергә килә алмый иде, безгә хәтта депутат берләшмәләре вәкилләре кергән аерым килештерү комиссияләре төзергә дә туры килде. Татарстанны Россия составыннан чыгарга планлаштырмыйлармы, дип борчыдык. Без ТАССР Югары Советы Президиумының махсус утырышын үткәрергә мәҗбүр булдык, анда үз позициябез турында нык белдердек. Безнең Россия составында булуыбыз турында, әмма мөстәкыйльлекне, җаваплылыкны арттырырга һәм вәкаләтләрне аерырга теләдек. Президиумның бу карары федераль үзәккә дә юнәлтелде, аннан безгә шактый сораулар килде.

Безнең максат ул елларда Татарстанның бөтен икътисади потенциалын мобилизацияләүдә, икенче яктан, федераль үзәкне гадәти булмаган вәкаләтләрдән азат итүдә, ул вакытта үзәктәгеләр авылларга авыл советларына кадәр бара иде.   Конституцияне булдыру өстендә эшләү республика хакимиятенең халык киләчәге өчен җаваплылыкны үз өстенә алуга әзерлеге турында әйтте һәм без моны Татарстанның Төп законында ныгытырга ниятләдек.  

Татарстанның төп документын эшләгәндә чит ил тәҗрибәсе исәпкә алынганмы?

-Һичшиксез. Без кеше һәм граждан хокукларының һәм ирекләренең өстенлеге игълан ителгән алдынгы демократик дәүләтләрнең шундый ук документларын өйрәндек. Бу безнең Конституциядә дә язылган. Аның преамбуласында, шулай ук, тарихи, милли һәм рухи традицияләрне, мәдәниятләрне, телләрне саклау һәм үстерү, гражданнар тынычлыгын һәм милләтара татулыкны тәэмин итү турында әйтелә. 

Асылда фундаменталь өстенлекле нигезләмәләр конституциячел рәвештә беркетелде: дәүләтчелекнең тарихи формалашкан формасы буларак Татарстан Республикасын ныгыту, барлык халыклар вәкилләренең бертигез тормыш шартларын тәэмин итү, тулаем алганда республиканың күпмилләтле халкын тәшкил итүче халыклар, шулай ук татар халкының һәрьяклап үсеше зарурлыгы. Сүз уңаеннан, безнең Конституциянең тексты халыкара анализ да узды. Безгә Германия, Финляндия, Швейцария белгечләре килде...

Без Татарстан Республикасы Конституциясе проекты буенча халык белән фикер алыштык, республикада күп йөрдек, хезмәт коллективлары белән очраштык, Татарстанның Төп документының асылын аңлаттык. Без нинди дә булса аерым төркемне аерып күрсәтергә тырышмавыбызны, ә республикабызда гасырлар буена формалашкан яшәү рәвешен саклап калырга теләвебезне аңлата алдык. Безнең максат Конституциянең Татарстанның барлык күпмилләтле халкы өчен кабул ителүен күрсәтү иде.

ТР Конституциясе буенча тавыш бирү барганда, без зур басым астында эшләдек: ТР Югары Советы бина тирәсе кешеләр белән әйләндереп алынган иде. Ирек мәйданында пикетчиклар бар иде, утырыш бөтен Татарстан буйлап трансляцияләнде. Без зур җаваплылык тойдык һәм Конституция ярдәм алгач, без җиңел сулап куйдык. Шул ук вакытта, без Татарстан Конституциясе нормаларын үстерүгә законнар кабул итү буенча алда зур эш алып барылачагын аңладык. Төп закон Татарстан үсешендә хокукый нигез булды.

-Республиканың төп активларын - җир асты байлыкларын һәм эре предприятиеләрне саклап калуда Татарстан Конституциясе нинди роль уйнады? Ул республиканың бүгенге икътисадый үсеше баганаларының берсенә әйләнде дип әйтеп буламы?

- Дәүләттән аеру процессы барган, базар икътисады көчен җыйган 90нчы елларда, дәүләт предприятиеләре азайганнан-азая бара. Татарстан Югары Советы илдә беренчеләрдән булып Конституциядә җиргә хосусый милек хокукын кабул итте һәм раслады. Без моның аша иҗади хезмәткә бик күп кешеләрне җәлеп итәргә мөмкин булуын күрдек. 

  Татарстан Республикасы Конституциясендә социаль базар хуҗалыгы Татарстан икътисадының нигезе булып тора, анда хуҗалык эшчәнлеге иреге һәм милекнең барлык рәвешләренең төрлелеге тәэмин ителә. Күпчелектә сәяси тотрыклылык һәм этникара татулык нәтиҗәсендә, хәзер "Татарстан моделе" буларак билгеле, икътисадый өлкәдә, социаль җаваплы сәясәт уздыруда зур уңышларга ирешелде.

Татарстан - федерациянең «пилот» субъектларыннан берсе. Хуҗалык итүнең һәм идарәнең базар механизмнарын үстерү буенча эксперименталь проектлар төп стратегик бурычны - кешеләрнең тормыш дәрәҗәсен һәм сыйфатын күтәрүне хәл итүгә юнәлдерелгән. Социаль-икътисадый үсешнең гомумиләштерелгән рейтингы буенча Татарстан Идел буе округында беренче урында тора, төп макроикътисадый күрсәткечләр буенча Россиядә алдынгы урыннарга чыга. 

Республикада эзлекле рәвештә икътисадның авангард технологияләренә һәм фәннең алга киткән казанышларына, белем бирүдә нәтиҗәле идарә итү һәм инновацион-кластер алымына таянучы инновацион тип икътисады төзү бурычы гамәлгә ашырыла. Бары тик шулай гына Татарстанның көндәшлеккә сәләтлелеген һәм үз-үзен тәэмин итүен булдырырга мөмкин.

Тулаем региональ продукт, сәнәгать җитештерүе һәм төп капиталга инвестицияләр күләме буенча республика илдә бишенче урында тора. Өченче урынны без торак төзелеше күләме буенча нык тотабыз. Бездә ел саен ике миллион квадрат метрдан артык торак сафка бастырыла. Шул исәптән, өчтән бере - социаль ипотека программасы буенча. АПК продукциясенең гомуми күләме буенча Татарстан Федерация субъектлары арасында беренче өчлеккә керә. 

Әлеге һәм башка бик күп үзгәрешләр республиканың социаль-икътисадый һәм рухи тормышында 1992 елда, ТР Конституциясе кабул ителгәндә салынган ныклы сәяси-хокукый фундаменттан башка мөмкин булмас иде. Нәкъ менә шул вакытта социаль демократик дәүләтнең формалашу процессларына көчле импульс бирелде. Һәм узган өч дистә ел дәвамында әлеге процессларның республикада тарихи яктан кире кайтмаслык характерга ия булуын дәлилли.

-Татарстан төрле халыклар һәм диннәр вәкилләре тату яши торган мультимәдәни җәмгыять моделен төзү өлешендә бөтен дөнья өчен үрнәк булып тора. Монда Татарстан Конституциясенең роле бармы? 

-Республика Конституциясе фактта халык һәм һәр кеше һәм граждан алдында хакимиятнең җаваплылык принцибын билгеләде, Татарстан дәүләтчелеген һәм демократиясен алга таба үстерүнең ныклы нигезләрен салды. Бу безнең борынгы җиребездә гасырлар буена яшәгән татар, рус һәм башка тугандаш халыкларның гуманизм, дуслык, үзара ярдәмләшүнең тарихи формалашкан рухи-әхлакый традицияләренә таянмыйча мөмкин булмас иде.

Конституция Татарстанда яшәүче барлык Россия гражданнарын берләштерде. Халык тарафыннан ул стратегик характердагы мөһим документ буларак кабул ителде һәм кешеләргә алдагы көнгә, республиканың киләчәгенә ышаныч тудырды, аларның хакимият институтларына ышанычын ныгытты.

Конституциядә без дин дәүләттән аерылган дип яздырдык, әмма без нинди дин тотуыбызга карамастан, дин тотучы халык өчен шартлар тудырабыз. Без ясаган тагын бер адым - Казан Кремленең зур булмаган территориясендә "Кол-Шәриф" мәчетен торгыздык һәм Благовещение соборын реставрацияләдек. Шикләнүчеләр күп булды, әмма без дөньяга православ һәм мөселманнарның тату яши алуларын күрсәттек.

-Күз алдына китерегез, Татарстан Республикасы Конституциясен булдыру эше безнең көннәрдә дә башкарыла ди. Нәтиҗәдә нәрсә килеп чыгар иде? Алар охшаш документлар булыр идеме яки төрлеме? Җәмгыятьнең ихтыяҗлары һәм сәяси чынбарлык ничек үзгәрде?

-Минем уйлавымча, төп маддәләр өлешендә җитди үзгәрешләр булмас иде. Республиканың дәүләт булуы, Федерациянең мөстәкыйль субъекты үз вәкаләтләре, хакимият органнары, үз Президентыбыз белән булуы турында. Бу үзгәрешсез калыр иде. Шул ук вакытта, ТР Конституциясе текстын хәзерге чынбарлыкта кабул итү гадиләштерелгән булыр иде, чөнки 28 ел элек без Конституцияне постсовет киңлегендә язучылардан беренче идек. Бу Конституция, кем әйтмешли, газапларда туган, ул тормышның төп мизгелләрен чагылдырды. Дәүләт төзелеше нигезләре, закон өстенлеге, кеше хокукларына бирелгәнлек - бу өлештә Конституция дистә еллар узгач та үзгәрешләр кичермәс иде.

-Россиядә узып баручы елның төп сәяси вакыйгаларының берсе булып РФ Конституциясенә төзәтмәләр кертү тора. Татарстан Конституциясе үзгәрерме? Әгәр әйе икән, бу процесс ничек барачак?

-Без Татарстан Республикасы Конституциясен еш үзгәртү яклы түгел, әмма кайвакыт кайбер маддәләрне төзәтергә кирәк була. Мин хәзер бу сорауларны шелтәләргә теләмим, ләкин без әзерләнәбез, эшче төркем төзедек. Уйлаячакбыз, фикер алышачакбыз. Без һичшиксез яклаячак мәсьәләләр бар, бу - түләүнең минималь күләме яшәү минимумыннан түбәнрәк булырга тиеш түгел дигән нигезләмә һәм халыкка ярдәм итүнең башка мәсьәләләре. 

Шул ук вакытта безне борчыган сораулар да бар. Без конституцион судлар төбәкләрдә булырга тиеш дип саныйбыз, әмма хәзерге вакытта бу норма РФ Конституциясендә беркетелмәгән. Минемчә, конституцион суд эшчәнлеге мәсьәләләре федераль дәрәҗәгә генә кертелсә, гадел хөкемнең һәркем өчен ачык булуы җитди авырлашачак.

Чөнки тәҗрибә Конституцион судка бирелгән төп вәкаләтләрнең ихтыяҗлы булуын күрсәтте. Төбәк исәп-хисап палаталарының вәкаләтләре кебек үк. Бу органнар зур миссия йөртәләр, чөнки бюджетлар барлык регионнар һәм муниципалитетлар территорияләрендә гамәлгә ашырыла. Аларны чыннан да бюджетны турыдан-туры үтәүче саклаучылар дип атарга мөмкин, акчаларның катгый рәвештә билгеләнүе буенча кулланылачагына гарантлар дип. Без ел саен Татарстан Хисап палатасы рәисен ТР Дәүләт Советы утырышында тыңлыйбыз, анда акчаларны кире кайтару нәтиҗәсендә барлыкка килә торган җитешсезлекләр, резервлар турында турыдан-туры сөйлибез.

ТР Конституциясен карау һәм кабул итү вакытында җитди хокукый база салынды, шуңа күрә безнең Конституциянең потенциалы бик югары, ул күп кенә заманча сорауларга җавап бирә. 

Форсаттан файдаланып, республика халкын Татарстан Республикасы Конституциясе көне белән котлыйм һәм Төп закон киләчәктә дә республиканың уңышлы сәяси һәм икътисадый үсешендә, аның гражданнарының иминлегендә ышанычлы гарантия булып хезмәт итәчәк дип ышандырам.